Lapiko kritikoa (1) : ateismoari buruzko eztabaida

LAPIKO KRITIKOA (1)

EZTABAIDA ATEISMOARI BURUZ

   

Bada web orri bat biziki interesgarria, pentsamendu kritikoa gure hizkuntzan lantzen duena: Lapiko kritikoa (basque.criticalstew.org). Uste dugu iraultzaile euskaldunendako aski baliagarria izan daitekeela eta horregatik ekarri dugu orriotara. Uztailaren 8an eztabaida luze eta mamitsua piztu zen bertan, Andoni Olariaga Azkaratek GARA egunkarian egun hartan argitaratutako artikuluaren harira. 

Teoria Iraultzailearen alorrean, orain arte bederen, ateismoa izan da nagusi, bai marxismoaren alorrean nola anarkismoarenean ere. Askapen Teologiak salbuespena ziren, bainan eztabaida politiko eta teorikoan leku marjinala zuten. Zer gertatuko da XXI. mendean? Sistema sobietikoa amildu ondoren, eta Txinako sistemaren eraldatze kapitalista ikusi eta gero, ateismoa “berez” iraultzailea dela dioen tesia ahuldurik gelditu da nonbait. Ameriketan Askapen Teologiaren biziberritzeak eta Islamen esnatze nahasi eta konbultsoak iradokitzen dute fededun iraultzaileen agertze berria. Baina iraultzaile fededunak desagertu ziren erabat noizbait? XVI. mendeko komunista iraultzaileak, Thomas Müntzer buru zutela, fededunak ziren. XIX. mendeko komunista iraultzaileak, aldiz, Marx, Engels, Bakunin, Kropotkin ..., ateoak erabat. Bainan ateo ala fededun izan, iraultzaileok elkarrekin aritu izan gara bataila antikapitalista guztietan, eta horrela jarraituko dugu aurrerantzean ere. Merezi du gure artean eztabaidatzea, lotzen gaituena indartzeko, bereizten gaituena hobeki ulertu eta konprenitzeko.

 

Guk artikulu bera eta iruzkin interesgarrienak argitaratu ditugu hemen, eztabaida osorik ikusi nahi baduzue, jo aipatutako helbide elektroniko horretara. Biziki gomendatzen dizuegu!

Ateismoaren kritika. (Gara. 2012-07-08)

Andoni Olariaga Azkarate

            XVIII. mendean, Ilustrazio frantsesak erlijio katolikoarekin apurtu baina hiru fede berri jarri zituen: arrazoia (zientzian), gizakiaren identitate unibertsal aldaezina (Vico eta Herderrek ondoren arbuiatua), eta beste sinesmen berri bat, arrazoiaren bidez gidatua betiereko bake bat lortuko zelaren fedea. Ilustrazioak, hortaz, fede kristaua sekularizatu baino ez zuen egin, objektuz aldatu. Kontuan hartu behar da historiako garai kritikoena omen den honek, Jainkoaren beharraren gose gehien erautsi duena ere izan dela. Voltaire erlijio katolikoaren kritiko sarkastiko handiena izan zela esaten da. Teorian, egia izan daiteke. Eguneroko bizitzan, ordea, bera bizi zen Ferney herri txikian lan egiten zuten jopuei baldintza bakarra ezartzen zien: ahalik eta debotoenak izatea. Zergatik? Voltairek berak bere hiztegi filosofikoan esaten duenez, “guztiz beharrezkoa da printze eta herrientzako, gorengo izaki baten ideia, kreatzailea, gobernatzailea, parkatzailea eta mendekatzailea dena, haien buruetan sakon idatziak izan dezaten.” Ateoen gizarte bat, bere ustez, ezinezkoa da. Finean, Bibliako errebelazioaren ordez, arrazoi absolutua errepresentatzen du Voltairek: moral bakarra leku guztietarako, ohitura unibertsalak herri guztientzako. Voltairen bidez ikus dezakegu, fedea erlijiotik arrazoimen eta zientziara nola higatu zen. Ez da egia, hortaz, Ilustrazioak arrazoiaren eta fedearen artean bereizketa sakona burutu zuela, aitzitik: fede bat alboratu (erlijio kristauarena) baina beste bat goratu zuen, arrazoiarena, zientziarena. Bigarren ilustrazio alemaniarra, nolabait, fede despota horren kritika bat izan zen. Arrazoiaren absolutizazioarekin, razionalitatea diziplina bati aitortu zitzaion bakarrik.

Oraingo ateismoak bide beretik jarraitzen du. Ez da ahaztu behar aurreko belaunaldiak Espainiaren destino unibertsalean enkarnatua zegoen hezur-haragizko jainko faxista bat erraustu beharra izan zuela. Baina gaur egungo belaunaldiak, ordea, elizari eta haren botere politikoari egiten dizkion ezinbesteko kritikak aparte, Voltairek duela bi mende egin zituen kritikak zozoki errepikatu baino ez ditu egiten (Fernando Savater horren adibide). Izan ere, itxuraz berria agertzen zaigun ateismo hau, edukian oso zahar eta despotikoa da. Michel Onfray edo Richard Dawkins buru, erlijioa eta mitoa txorakeri, ipuin, neurosi kolektibo, sinesmen irrazionalen multzo eta gezur irrazionalak baino ez direla errepikatzen ari zaizkigu behin eta berriz. Hori hala bada, mitoak, maitasuna, nazioak… ere gezur multzoak ote dira? Kontua, hortaz, afera honen benetako dilema “arrazoia ala mitoa?” galdera ote den gezurtatzea da.

XIX-XX. mendeko positibismoak zein materialismoak (marxismoa barne) erlijioa eta ikuskera mitikoak gezur hutsa zirela salatu zuten irmoki (aurretik ilustrazioak zabaldutako bidea jarraituz). Marxismoak, ikuskera horren bertsio politiko nagusia kritikatu zuen, katolizismoa, gizakien alienazioa ahalbidetzen duen ideologia gisa (ez diot arrazoia kenduko, noski). Salto handi bat eginez, XX-XXI. mendeetan erlijioa eta mitoak ilusio hutsen kutxan sartu eta hantxe geratu ziren herdoilduta. Ikuskera positibistak, ilusioa gezurrarekin nahastu zuen. Baina Sigmund Freudek berak, Ilusio baten etorkizuna liburuan bertan gogorarazten zigunez, ilusio bat ez da ezinbestean akats bat edo gezur bat. Ilusioen osagai funtsezko bat da, hain zuzen, giza desioetatik sortzen direla. Ilusioak (mitoak, eta abar) frogagaitzak dira, horregatik ere, ezeztaezinak, baina ez horregatik neurosi kolektibo baten emaitza.

Denboran aurrerago eginez, XX. mendean Nietzschek jada Jainkoaren heriotza proklamatu zigun: mamian, absolutuen heriotza. Gertaera horrek gizakia sufrimenduaren eta heriotzaren aurrean ikusle eta babesle gabe uzten zuen, bizitzaren absurdoan bakar bakarrik, unibertso infinitu zabalean. Tragedia batez inguraturik eta horren kontziente gainera: gizakiaren baitan dauden bi inpultsoren gatazka zegoen atzean Nietzscheren ustez. Alde batetik, instintu apolinearra, ikuspegi kontenplatzailea, matematikoa, razionala dena, zientifikoa, legoke gizakiaren baitan; eta bestetik, instintu dionisiarra, inpultso musikala, artistikoa, naturarekin bat egiten duena, irrazionala, poetikoa eta erlijiosoa dena. Bi instintuak gogorki kontrajarriak leudeke, bata bestearen kontra borrokan etengabe. Tragedia, hain zuzen, munduaren irrazionaltasuna edo absurdoa erakusteko, hura ukatzen duena erabili behar denean azaleratuko litzateke: absurdoa edo irrazionaltasuna azaltzeko, hura ukatzen duena, logosa edo arrazoia, alegia. Filosofiaren esparrutik Inmanuel Kantek ederki azaldu zuen tragedia hau, arrazoiak intelektuak erantzun ezin dituen galderak egitera garamatzala esanez. Fernando Pessoak poetikoki, tragedia horren kontzientziaren angustia gordinki azaleratu zuen, Livro do dessassosego liburuko pasarte batean: “O pasmo que me causa a mina capacidade para a angustia. Não sendo, de natureza, um metaphysico, tenho passado dias da angustia aguda, physyca mesmo, com a indecisão dos problemas metaphysicos e religiosos… Vi depressa que o que eu tinha por a soluçao do problema religioso era resolver um problema emotivo em termos da razão.” Arrazoia eta instintua, zientzia eta mitoa… borrokan gure baitan etengabe.

Joxe Azurmendiren Azken egunak Gandiagarekin liburu zoragarrian irakurtzen dugunez, mitoaren eta arrazoiaren arteko afera horri konponbide bat ematen saiatu zen Claude Levi – Strauss antropologoa XX. mendeko erdialderantz. Soluzioa, bere ustez, ez datza haiek irizpide berdinen azpian parekatzean: are gutxiago bataren irizpideekin bestea epaitzea. Ez du zentzu handirik, hortaz, mito bat (Anbotoko Mari) edo Jainkoaren ideia bera irizpide zientifikoak jarraitzen ez dituelako (frogagarria ez delako, eta abar) faltsua dela esatea. Horrekin ez da konpontzen gizakiaren tragedia. Kontuan hartu behar dena da, razionalitatea ez dela zientziaren esklusiboa: poesia eta mitoak razionalitate propio bat dute, eta giza desioei erantzuten diete. Hortaz, zientziaren eta mitoaren arteko konfliktoa ez da razionalismoaren eta irrazionalismoaren artekoa, baizik eta razionalitate modu desberdinena: alde batetik, razionalitate zientifikoa (frogak, dedukzioak… behar dituena, eta gertakarien kausalitatea azaldu behar duena); eta bestetik, razionalitate mitikoa edo poetikoa, bizitzari eta gertakariei buruz zentzua ematen laguntzen diguten ipuinak kontatzen dituena (ez du zertan erlijioaren ipuina izan!).

Gizakiak, bizitzaren zentzua bete egin behar du zerbaitekin. Wittgensteinek zioen bezala, zentzu hori munduaren kanpotik eman egin behar dio, zentzua ezin baita munduaren barnean egon, baizik eta handik kanpo. Baina noski, handik kanpo dagoena, han jartzen duguna eta sinisten duguna besterik ez dago: hortaz, sinisten duenarentzat bakarrik balio du. Zientziak, adibidez, munduaren zentzua gertakari edo fenomenoen esplikazio kausalera begira osatzen du: mitoak, aldiz, istorio bat kontatuz. Eta zentzuak dira, hain zuzen, gertakari edo gauza guztiei balioa ematea ahalbidetzen dutenak. Gertakariek edo gauzek berez baliorik ez dutenez, aurretiaz guk eman diegun zentzuak balioztatzen dituzte. Edozein zentzu, baita zentzuaren ukazioa ere. Izan ere, Nietzschek zioenez, “gizakiak nahiago du ezereza maitatzea ez maitatzea baino”. Hortaz, galdera zera da: ze zientzia razionalek emango die, mende berri honetan, gure zentzuei “esplikazioa”?

Badakit bai, mamu zaharrak ez direla berpiztuko: ziur aski ongi daude, dauden lekuan. Baina onartu beharko da, gure kultura hankamotz geratzen dela horrela. Izan ere, tragedia bera bizitzen jarraitu beharko dugu, baina hura azaleratzeko hanka bat moztu dugunez, jada tragedia ezkutuan sufritu baino ezingo dugu egin, ezabatu daitekeen ilusiopean.

Fermintxoren iruzkina uztailaren 8an

Milesker aunitz beharrezko eztabaida hau pizteagatik. 

Askapen Teologian gabiltzanok urteak eta hamarkadak daramazkigu honetaz gogoeta eta hausnarketa sustatzen, marxismoaren ateismoarekin bereziki. Urte luzez, ateismoa izan da iraultzailetasunaren marka gorena, fededun iraultzaileok alienazioaren infernurat kondenatzen gintuena. Bainan hori mito bat bertzerik ez zen, Sobiet Batsuna eta bere sateliteen amiltzeak frogatu duenez. 

Ateismoa ere kritikatzen ahal da oinarri iraultzaile, askatzaile eta emanztpatzaileetatik, edozein fede, erlisione eta teoria/ideologia bezala. Eztabaida ez baita berez eta beraz, ateismoa/fedea, baizik eta zapalduak/zapaltzaileak. Ateismo burgesa badago, eta ateismo etnozida ere bai, Andonik ezin hobeki erakutsi digun bezala, eta jakina, zapalduek ateismoaz egiten duten irakurketa ez da berdina. Gauza bera gertatzen da fede eta erlisoneekin: zapalduek badituzte bereak, eta zapaltzaileek ere bai, historikoki hegemonikoak izan direnak. Aski da judaismo, kristautasun, islam edota budismoaren historia klase borrokaren argitan irakurtzea horretaz argiro ohartzeko.

Biziki gomendatzen dizuet liburu interesgarria hau irakurtzea: Anton Pannekoek:” “Lenin als Phiposoph” (“Lenin, filósofo/Lenin philosophe” ) Zorigaitzez, ez dago Euskararat itzulia eta erdaretan irakurri behar da. 

Espero dut artikulu eder honek eztabaida piztuko duela gure artean, eta berriz ere, milesker aunitz Andoni Olariagari gaia plazaratzegatik.

Joseba Gabilondoren iruzkina uztailaren 9an

Hemen AEBetatik, ateismo fundamentalistaren gorakada ikusi dugu azken urteotan: Christopher Hitchens, Richard Dawkins, Sam Harris… Baina hau ere fundamentalismo forma bat da, egun erlijjio gehienek hartu duten jira kontserbatzaile ta erreakzionarioaren zeinu.

Ez dago Higgis Boson-ari buruzko eztabaida jarraitzea bezalakorik, zientzia ere mito bat dela egiaztatzeko: batasunaren eta jatorriaren mitoa. Energia eta materia ilunak (dark energy/matter) kinkan jar ditzakeen mito zientifikoak.

Garbi dago gizona animalia sinbolikoa dela, hizkuntzak itxuratzen duelako bere burmuina/intelektoa, eta beraz beti segiko duela zentzua ematen unibertsoari. Dena den, eta kapitalismo globalak eman diezaguken opari bakarretakoa, opari ez-intentzionala, erlijioen ugaltze eta komertzializazioa izan daiteke eta beraz erlijioak are gehiago hedatzen eta zatikatzen diren heienean, halako paganismo berri batean amaituko dugu, non estatu mailako erlijioek ere funtzio ofiziala bakarrik izango duten (Erroman gertatu zen bezala). Hala gertatzen bada, neu konforme. Ez dut uste ateoak izan gaitezkeenik; paganoak bai.

Fermintxoren iruzkina uztailaren 9an

Ñabardura batzuk ene aurreko iruzkinari: ateismo iraultzaile, askatzaile eta emantzipatzailea bada, eta humanismo marxista da adibiderik goren eta ederrena, humanismo anarkista/libertarioarekin batera.

Kontua klase aukera da, Klase hitza uler bedi zentzurik zabalenean, zapalduen talde gisa. Ekonomia politikoaren araberako klaseak daude, burgesia eta langileria, adibidez, jakina, baina badira genero / hizkuntza / arraza / adinaren araberakoak ere bai, nahiz eta bertze izen batez erraten ahal diegun.

Ardatza ez da, Leninek uste zuen bezala, materialismoa/idealismoa bikote filosofikoa, materialismo iraultzailea versus idealismo erreakzionarioa, kontuok hagitzez molde dialektikoagoaz ulertu beharko genituzke. Zinezko ardatza zapalduen aldeko aukera/jarrera/jokaera (praxia!) versus zapaltzaileen aldekoa. Hor bederen kokatzen du Askapen teologiak afera hau. Bidenabar dezadan erran nahiago dudala Askagintzaren Teologia deitu, aurreko deitura erabiltzea baino. 

Liburu xoragarria irakurtzen ahal dugu Euskaraz, honi buruz: Ernst Bloch-en “Atheismus in Christentum: zur Religio des Exodus und des Reichs”, Pello Zabaletak euskaratua: “Ateismoa Kristautasunean”. Erran gabe doa, ni fededuna izaki, erabat identifikatzen naiz horrelako ateismoarekin. Bistan da, Utopiaren inguruan elkartzen ahalk gara iraultzaileok, bai ateoak, agnostikoak zein fededunok. Utopia Jainkoaren izen laikoa baita. 

        

Askagintzaren Teologiaren baitan planteamendu filosofiko berria garatu da azken urteotan: Materialismo Utopista, Marx eta Engels-en Materialismo Historiko eta Dialektikoaren elkarrizketan eta eztabaidan, dialogoan. 

Harirat itzuliz, hona hemen liburu paregabe honetako atariko hitzak: “Pentsatzea jo eta gainditzea da. Erlijioak daukan gauzarik onena da hereseak sortzen dituela. Erlijioa, re-ligioa da, birlotzea, hasieraren, sortkuntzaren Jainko mitiko batekin bereziki; Exodoko “iIzanen Naizena Izanen Naiz Ni” Harekiko aitorpen zalantzarik gabea, are Gizonaren Semearen eta Eskhatonaren kristautasunarekiko aitorpena ez dira iadanik erlijio. ATEO BAT BAKARRIK IZAN DAITEKE KRISTAU ON, KRISTAU ON BAT BAKARRIK IZAN DAITEKE ATEO ON. Erabakiorra: Traszendentziarik gabeko transzenditze bat. “Dies septimus nos ipsi erimus (Augustin Hiponakoa)”

Eztabaida zabalik dugu, agian! Ersnt Bloch-en pentsamendu utopista iraultzailea berreskuratuko al dugu euskaldunok? Bere ideien beharrean garela iduritzen zait niri…