Agosti Xaho

AGOSTI XAHO

EUSKAL ERREPUBLIKA SOZIALISTAREN AITZINDARIA

Jean Mixel  Bedaxagar Aztiari, bihotz-bihotzez 

          

Euskal Errepublika Sozialistaren alde borrokan ari garenon blog honetan ezinbertzekoa dugu Agosti  Xaho  Lagarde  euskaldun iraultzaile eta iraultzaile euskaldunaren biografia argitaratzea. Zeren eta Xaho, ororen gainetik, iraultzailea izan baitzen, hitzaren zentzurik zabal eta sakonenean. Hain iraultzaile, ezen eta ia-ia bi mende geroago ere, iraultzaile izaten segitzen baitu gure artean, oraindik ez baitugu osorik eta sakonki konprenitu. 

 

Gure ustez, Agosti Xaho, bertze gauza aunitzen artean, lehendabiziko euskaldun sozialista iraultzailea izan zen, XIX. mendearen erdialdean. Euskal Errepublika Independentearen aldarria egin zuen 1848ko uztailaren 25ean, Karl Marxek eta Friedrich Engelsek, Komunisten Ligaren aginduz, Manifestu Komunista idatzi eta bortz hilabetera. Aitzindaria izen zen bere bizitzako arlo gehienetan, eta zinezko aitzindari guztiak bezalaxe, gaizki ulertua eta okerrago ezagutua.

         “Joseph-Auguste Chaho”, halaxe agertzen da izkiriaturik, orduko ortografiarekin, bere jaiotza-agirian. Zuberotarra sortzez eta bihotzez, 1811ko urriaren 10ean jaio zen Atharratzen, Zuberoako Basabürüan. Aita, André Xaho, 34 urtekoa zen. Ama, Rose Lagarde, 17 urte bertzerik ez zuen.

 

Aita eta aitatxi, Joseph, Atharratzekoak ziren, eta legegizonak, orduko Justiziaren ordezkariak. Xibereraz “sarjanta” erraten zaio ogibide horri, aktak, konstatazioak eta legezko paperak egiten dituztenak, notarioak baino apalagoak, bainan hala ere jende jantzia eta jasoa. Agostiren osaba Pierre idazlea zen, eta bi liburu izkiriatu zuen, bata Euskararen jatorriaz, eta bertzea Euskararen gramatikaz, zorigaitzez biak argitaragabeak. Amaren familia, Lagardetarrak, Maulekoak ziren, eta haiek ere orduko sozietatean ongi kokaturiko funtzionarioak ziren.

Agosti premua zen, hots, lehen semea, etxeko zaharrena. Osotara zazpi neba-arrebak ziren: lau mutil eta hiru neska. Bere anaia guztiak idazleak izan ziren, bera bezala: Jean-Baptistek familiako laguna zèn Etxahun Barkoxeko bertsolariaren biografia idatzi zuen Frantsesez, eta Bibliako Joben liburua Zuberoako Euskararat itzuli zuen. Bertze anaia batek, Jean-Pierrek, Etxahunen bizitzari buruzko liburua Zubererarat ekarri zuen, eta hirugarren anaia ere, Pierre-Eudore, idazlea izan zen, bainan ondikotz bere izkribuak galdu egin dira. Hiru arreben izenak hauexek dira: Marie-Louise, Marie-Jeanne eta Henriette. Zorigaitzez, haien bizitzei buruz ez dakigu deus ere.

Hamaika urterekin Biarnoko Oloroeko Seminariorat bidali zuten lehen ikasketak egitera. Berehala nabarmendu zen bere adimen zorrotzarengatik eta “filosofo ttipia” izengoitia eman zioten. 

Zortzi geroago, hemeretzi urte zituela, 1830ean, ama galdu zuen. Berarekin harreman estu eta sakona zuen, eta geroztik bere burua umezurtz kontsideratu zuen, aitarekin ez baitzen bat ere ongi moldatzen. Hurrengo urtean, 1831ko irailean, Pariserat joan zen, Zuzenbidea ikastera, teorian, aitak nahi zuen bezala. Praktikan, ia-ia denbora guztia eman zuen Filosofia, Mitologia, Teologia eta ekialdeko hizkuntzak ikasten. Badakigu Xahok, Euskaraz eta Frantsesez bikain idatzi eta mintzatzeaz gain, Gaskoieraz eta Espainolez ere ongi izkiriatu eta hitz egiten zuela. Horretaz gain, Alemanez, Grekoz, Latinez eta Sanskritoz ere bazekien.

1830 urteetan Paris Europako hiriburu kulturala zen, hiri kosmopolita eta zinez aberatsa. Xaho berehala integratu zen hango zirkulu literario eta filosofikoetan, eta garaiko intelektual frantses ia guztiak ezagutu zituen pertsonalki: Alphonse de Lamartine, Honoré de Balzac, Alexandre Dumas, Charles Nodier, Alfred de Musset, Gérard de Nerval, Victor Hugo, Flora Tristan, Charles Lassailly, Charles Augustin Sainte-Beuve, Théophile Gautier... Laure Junot, Abrantèsko dukesaren tertulietan parte hartu zuen bera hil artio, 1838an. Azpimarratu nahiko genuke Flora Tristanen garrantzia Xahoren bizitzan, emazte miresgarri hau feminista eta sozialista baitzen aldi berean.

 

Parisen ekialdeko hizkuntzak ikasi zituen, bai eta hango erlisioneak ere, egile askok uste duten baino hagitzez sakonago. Frantziako hiriburuan, ziur aski, harremanetan sartu zen hargin beltzekin, masoiekin, alegia, eta pentsatzekoa da logiaren batean parte hartzen zuela. Masoneriaz aparte, argi dago garaiko zirkulu esoteriko eta teosofikoetan ibili zela.

Xaho tradizio mistiko eta gnostiko baten oinordekoa sentitzen zen, jakitate ezkutu eta sekretu baten ordezkaria. Humanitatearen historian Jainkoaren profetak bazirela uste zuen, Ikusleak eta Aztiak, egiazko gidariak. Bere garaian erabat harrigarria zèn ekumenismoan finkatzen zituen bere sinesmenak, eta Abel, Krishna, Orfeo, Zaratustra, Moises, Buda, Sokrates, Jesus, eta Muhammaden  ildo profetikoan kokatzen zuen bere burua. Beraz, faltsua da erabat Xaho antikristaua zela, Nazareteko Jesus maite eta onartzen baitzuen, gainontzeko profeta guztiak bezalaxe. Agosti Xaho antikatoliko amorratua zen, hori bai, uste baitzuen katolizismoa Ilunpeetako sekta arriskutsua zela, zinezko, egiazko eta benetako kristautasunetik erabat urruntzen zena. Horregatik izan zen bizitza guztian antiklerikal amorratua, nahiz eta apez askoren laguna izan. Xahoren arlo esoteriko eta gnostiko hau ez da sekulan ongi ulertu Euskal Herrian. Agian laster bere pentsamendua bere osotasunean agertzeko tenorea iritsiko da.

Berehala, 23 urte besterik ez zuela,  idazten hasi zen: 1834an argitaratu zuen bere lehen liburua: “Paroles d’un voyant” (Ikusle baten hitzak), Felicité Robert de Lamennais apez bretoi progresista eta Frantsesezko idazle zein teologo-filosofoari erantzunez, berak urte berean “Paroles d’un croyant” izeneko liburua izkiriatu baitzuen. Urte berean idatzi zuen liburu honen euskal bertsioa, “Aztibegia” oraindik inork ongi aztertu eta sakonki ulertu ez duena, eta egunen batez euskaldunon berpizkundea gidatuko duena.

Xaho euskaldun osoa zen, eta Euskal Herri osoko arazoek kezkatzen zuten. Laster Hego Euskal Herriko foru eta erakunde autonomoen alde agertu zen sutsuki, nazionalismo espainol etnozidaren aurka:  “Paroles d’un Biskaïen aux libéraux de la reine Christine” (Bizkaitar baten hitzak Kristina erreginaren liberalei) izkiriatu bazituen 1834an bertan. 

 

         Hurrengo urtean, 1835ean, armetan borrokan ari zèn Hego Euskal Herrira joan zen, Nafarroara, hain zuzen, eta 1836ean, argitaratu zuen bere libururik ospetsuena: “Voyage en Navarre pendant l’insurrection des Basques” (Nafarroarako bidaia euskaldunen altxamendu bitartean). Urte berean idatzi zuen “Philosophie des révélations” liburua, “Errebelazioen Filosofia”, alegia.

         1836, Antoine d’Abbadie euskaltzale eta euskalariarekin batera, “Études Grammaticales sur la langue euskarienne” liburua argitaratzen du (Euskarari buruzko ikerketa gramatikalak) zeinean “Zazpiak-Bat” leloa lehendabiziko aldiz agertzen baita. Bertan ageri da Xahok Euskal Literaturako klasiko guztiak ongi ezagutzen zituela: Leizarraga, Axular, Materre, Beriain, Etxeberri Ziburukoa, Haranburu, Argaignarats, Pouvreau, Oihenart, Kardaberaz, Lariz, Larregi, Baratziart, Mogel, Gasteluzar, Churio... “Lettre à M. Xavier Raymond” izeneko izkribuan, aldiz, Euskara eta Sanskritoaren arteko balizko loturak aztertu zituen.  Urte berean Baionako Merkataritza eta Industria Ganberak proposaturiko “Adour-et-Gaves” izeneko departamendu berriaren alde agertu zen. Departamendu horretan Lapurdi, Baxenabarre, Zuberoa eta Akizerria sartzen ziren. Ipar Euskal Herriko Departamenduaren aurrekari garrantzitsua, nonbait. 

1838an Okzitaniako Tolosan bizi da, eta “Revue des voyants” izeneko aldikaria argitataratzen saiatu zen. Urte berean “De l’agonie du parti révolutionnaire en France” liburua idatzi zuen, non Louis-Charkes-Philippe d’Orléans, Nemourseko dukea, Nafarroa independenteko errege izateko proposatu baizuen.Karlisten aldeko mugalari lanetan aritu zen, Jean Anxordoki, “Ganix Makeakoa” kontrabandista ospetsuarekin batera, eta Maria Teresa de Braganza, Beirako printzesari, Don Karlos erregeren andregaia, Elizondorat joaten lagundu zion.

1840an “L’espagnolette de Saint-Leu” izeneko liburua argitaratu zuen, non Frantziako errege-familiari Condé printzearen heriotza leporatzen baitzion. Horren ondorioz, Parisetik ihes egin behar izan zuen eta denboraldi batez Atharratzen ezkutatu zen. Orduan ezagutu zuen Henri Beltzuntzekoa, bizkonde legitimista euskaltzalea, eta berarekin batera, urte batzuk geroago, 1847an hain xuxen,  “Histoire Primitive des Euskariens Basques” idatzi zuen.

Parisera itzuli zen bere kontrako aferak pixka bat baretu zirelarik, baina 1843an berriz Euskal Herrirat jin zen. Zuberoako Sohütan lan egin zuen, Julie-Adrienne Karrikaburu andereñoari eskolak ematen.

Urtebete geroago, 1844an Lapurdiko hiriburuan, Baionan kokatu zen, Pierre Lespès lagunak hiri horretan zuzentzen zuèn “Trilby” aldizkarian parte hartzeko. kazeta hori berehala utzi eta bere adiskidearekin batera “Ariel” aldizkaria sortu zuen.

1845ean bere lanik ezagunena izkiriatu zuen, “Aitor, légende cantabre” (Aitor, elezahar kantauriarra), zeina izugarri zabaldu baitzen Euskal Herrietan, Arturo Kanpionen itzulpenaren bidez. 

 Xahoren lanik garrantzitsuena, gure ustez, 1844-1852 urteetan “Ariel” aldizkaria izan zen. Hasieran, zentsura eta egoera politikoa zela-eta, literaturaz bakarrik aritu bazen ere, 1846tik aitzina politika jorratzen du gero eta ageriago. Urte honetan bertan Baionako Logia zaharrenean sartu zen “La Parfaite Union” izenekoa. 1848an aldizkariari Xahok bigarren izenburu esanguratsua ematen dio “Républicain de Vasconie”, hau da, Euskal Herriko errepublikazalea.

         Eta honetan ikus daiteke Xaho Euskal Iraultzaren aitzindari ezezaguna (edota ezkutatua) izan zela, zeren Marx eta Engelsek “Manifestu Komunista” argitaratu  zutèn urte berean gure zuberotarra errepublikazale eta sozialista gisa agertu zen, bai eta independentista ere. Aitzitik, komunismoaren aurkako hitzak izan zituen behin baino gehiagotan, diktadura ekarriko zuelakoan.

         1848ko otsaileko Frantziako Iraultzan, bera izan zen eragile nagusia Baionan, Bigarren Errepublika aldarrikatzeko. Guardia Nazionaleko komandantea izan zen. Herriak Baionako zinegotzi hautatu zuen, eta Kontseilu Orokorreko kide. 

1848ko ekainaren 30ean argitaratu zuen Xahok lehen aldizkari euskalduna: “Uskal-Herrico Gaseta” izenekoa, historian zehar Euskara hutsez sorturiko  lehendabiziko errebista. Hilabatekaria zen, bainan bi ale bertzerik ez zituen argitaratu. 1848ko uztailaren 25eko alean, esaldi historiko hauek idatzi zituen Xahok:

“Nork oihu eginen du, azkenian, errege-erreginak eta haien partidario tontoak edo anbiziosoak akazatu ondoan: “BIBA INDEPENDENTZIA! BIBA ERREPUBLIKA! BIBA EUSKAL HERRIA!”?

1849ko hauteskunde legegileetan, demokrata-sozialen hautagaia izan zen, eta Parisen diputatua izateko 21.000 bozka erdietsi arren, ez zuen eserlekua eskuratu. Pierre Topet, Etxahun bertsolariak, bere alde egin zuen kanpaina, bertsotan. Hona hemen bertso horietariko batzuk:

         Aphezek etzütie, zü, nahi egin depütatü,

         Entzünik nahi deitzezüla, haien arrandak txipitü.

         Lotsa beitira oillo saldak behar deikien mankatü.

         (Apezek ez zaituzte nahi egin diputatu

          entzunik nahi diezula beren errentak txikitu

          beldur baitira oilo-salda behar zaiela faltatu)

         Kargülant, nubliak ere, Xahoren kuntre dirade,

         Jende xehiak jan beharra, hen gaiek behar baitie,

         Eta harek txipiraziren, hura sinhesten badie.

         (Kargudun, nobleak ere, Xahoren kontra dira

          jende xehea jan behar baitute, haien irabaziei eusteko

          eta berak txikiagotuko dizkie, jendeak sinesten badio)

         Orai behar baitütügü, depütatiak berritü,

         Üskal Herriko jentik oro, nahi zütiet othoitü

         Kargülant, nubler ez rantierer, eztela behar fidatü.

         (Orain behar baititugu diputatuak berritu,

          Euskal Herriko jende oro, nahi dizuet eskatu

          Kargudun, noble eta errentadunez ez dela behar fidatu)

         Botzak eman itzazie, praubiak dutiener maite,

         Ezi hurak izanen dira jente xheiaren althe,

         Xaho depütatü baledi, hura hen hala lizate.

         (Bozkak eman itzazue pobreak maite dituztenei,

          Zeren haien izanen dira jende xehearen alde,

         Xaho diputatua balitz, bera ere haietarikoa izanen litzateke)

         Jente xehek behar dügü, Jinkoari gomendatü

         Eta Xahoren deputatü igaraitia galthatü

         Bestela handier esklabo behar dukegü baratü.

         (Jende xeheak, behar dugu Jainkoari enkomendatu

          eta Xaho diputatu ateratzea eskatu

          Bestela handien esklabo gelditu beharko dugu)

Bertso zirraragarri hauek frogatzen dute argiro Agosti Xaho XIX. mendeko Euskal Herri Langilearen hautagaia zela, eta Herriak biziki maite zuela. 

         1851ean Napoleon IIIak estatu kolpea jo eta enperadore izendatu zuen bere burua. “Ariel” aldizkaria debekatu zuten eta Xahok ihes egin behar zuen, Belgikara lehenik, non babesa ukatu baitzioten, eta Hego Euskal Herrirat gero, Gasteiza. Han ezagutu zukeen, ziuraski, Francisco Navarro Villoslada, idazle nafar karlista. “Amaya o los vascos en el siglo VIII” bere eleberri ospetsu eta ezagunean, Xahoren eragin nabaria da goiti-beheiti: Aitor euskaldunen aitalehena bertan agertzen baita. 

 

Arabako hiriburuan urtebete eman ondoren, bere aitaren hilzoriaren berri jakitean Baionarat jo zuen, bera zaintzerat. Lehenago idatziz hitz eman behar izan zuen ez zela inolako jarduera politikotan arituko: “acte de soumission” izenpetu behar izan zuen gure xiberotar intsumitua, aitaren hobe beharrez. Hitza bete egin zuen. 1853ko ekainean itzuli zen Baionarat.

Baionan, iraultzaren bidea erabat mozturik eta poliziaren etengabeko zaintza zorrotza pairatu behar zuela, Euskararen aldeko lanetan aritu zen buru belarri. 1855ean, “Biarritz, entre les Pyrénées et l’Océan” izeneko liburuan, Euskal Akademiaren sorrera proposatu zuen. 1856an, Euskal Kulturaren aldeko lan erraldoi eta titaniko horren fruitu, “Dictionnaire Basque, Français, Espagnol et Latin” argitaratu zuen, M letraraino bakarrik iristen zena. 

 

Poliziaren jazarkundea ezin irentsirik, ia-ia ez zen etxetik ateratzen, eta bertan hil zen 1858ko urriaren 23an, arratsaldeko lauretan 47 urte zituela, Pont Mayou karrikan, 12. atariko etxeko ganberan. Euskal Herrian hileta zibila ukan zuèn lehena izan omen zen, bere hiletan ez baitzen inolako elizkizun katolikorik izan. Elisée Reclus geografo eta militante anarkistak hitz egin zuen bere ehorzketan, eta “azken euskalduna” zela erran zuen. Baionako Saint-Léon hilerrian dugu bere hilobia, eskultura eder batez apaindurik, Ariel goi-aingeruaren irudi baten babesean.

Euskal Iraultza Sozialistan sinesten dugunok ez dugu Agosti Xaho sekulan atzenduko, are guttiago ahantziko. Biba zü, Xaho, euskaldun iraultzailea eta iraultzaile euskalduna! Biba zü, Euskal Errepublika Sozialistaren aitagoia! Biba zü, Euskal Herriaren independentzia aldarrikatu zuèn lehena!

Bai, gora Agosti Xaho, Euskal Iraultza Sozialistaren Artizarra, areago oraindik, gure Azti-izarra, Aztizarra! Buka dezagun Zuberoako bertze Azti baten bertsoekin, Jean Mixel Bedaxagarrek izkiriaturikoak, hain xuxen, Agosti Xaho, 1988an Urdiñarben jokatutako pastoraleko azken pheredikuarenak:

 

“Historiako zati bat

Egün gunian ikhertzen,

Agosti Xahok beitzian

Bere phartetik edertzen!

Agian bürnatüko da

Zuhurtziaren hazia!

Lurtarrek boroga beze

Gure maitarzün magia!

Geruaren jabe gira

Gure Zibero maitia,

Eüskaraz ariko gira

Hoi-ta-bat gerren mentian!!